Det er eindel gamle ord og uttrykk frå Kvinnherad / Sunnhordland som er i ferd med å dø ut. Me synst det er på sin plass å forsøka å få tak i nokre av dei. Eg (KET) har forsøkt å få Sunnhordland museum engasjert, ja eg har endote mast litevetta, men dei er unnfallande. Er ikkje språket i utvikling, i ei glidande rørsle frå eit punkt me kan kalla historisk, og i så måte like verd å ta vare på som anna folk har hatt seg i mellom frå farne tider til no?
Bladet Sunhordland har ei utmerka språkspalte der ein kan komma med ord / fraser ein lurer på. Ei drivande dyktig Kari Lønning Aarø gir alltid gode svar / fortolkningar.
A | "Alle nippar i meg, sa jenta,
ho hang fast i dørtrykkjaren" "Alle veit råd med ei gali kjerring, undanteke den som eig henne" "Allting har ein ende, men pølsa har to" "Altfor djerv vert ofte dengd" "Alt skal vera reint, sa kjerringa, ho turka såpa" "Ask før eik:Steik.Eik før ask;Plask" "Av skade vert ein klok, men ikkje rik" Agalaus: utan tukt ("oppdragelse") Age: redsel, respekt, tukt, vyrdnad, reddhug Agnhald: mothake på angelen Al: den mørke indre del av fura / to 'godt al i den mannen' Andlet: Fjes, ansikt Andsynes: Mot einannan, ansikt til ansikt Atterhald: Med forbehold, på vilkår av .. Asjeleg: Stort, mykje, veldig (av adskillig)
|
|
B |
"Banna og sverja er fanteverja" "Betre døy med æra enn leva med skam" "Betre heilt enn aldri så godt bøtt" "Betre litt mugge enn alt opptugge" "Betre pengalaus enn ærelaus" "Betre tegja enn tarvlaus tala" "Borg er tvo manns sorg" "Børen bles om siglaren søv" Baskje: Vanskeleg, innfløkt, strevsamt Basketak: Gå i gong med (i tak med) noko vanskeleg, innfløkt. No tyding for slostkamp Besa / Bese : Sladre Beig: Farang, omgangssjuke Bleko/ Bleikjo/Bleikeberget: Brukt om toppar, øyar og stad. Betyr kvit, berrt. (Dagens tyding av bleik er eigentleg "kvit av skrekk / feigskap") Bjødnava: I Handelandsdalen. Viser kanhende til stad det var kjent at bjørn kryssa elva Bjødnaklype: Trang passasje mellom store steinar (Handelandsdalen). Var det her dei jaga han, slik at han kunne fellast når han sto fast ? Bune: innholt bein i lekam; røyrbein / (jamfør norrønt boðn, namn på eit kar til å ha skalde-drykken i) trekjerald / (samanheng med *bangse) arbeide hardt; drive Byrg: stolt, kry Bivre: Skjelve, riste, skake Brigde: Endring, brytning (HSD: rutebrigde, -endring) Bu seg: Førebu seg, vera (føre)budd, klar til å Brok: Bukse Banabrekko: 'Banen' var del av 'Montanjen' si verksemd på Handeland. Her vart tilverka og selt tau i 'lange banar' . I dag del av postvegen. Bate: Fordel Bel: Stund Bisn: Oppsikt Blodmelta: svull, underhudsblødning
|
|
D | "Dei er ikkje alle like nautne som dei ser ut" "Dei kjem sist til kyrkje som har stuttaste vegen" "Dei små tjuvane vert hengde, dei store får gå" "Den er armast som aldri er nøgd" "Den er ven som ber seg vent" "Den skal båten festa, som sist gjekk utor" "Den som allstad leitar, får flis i nasa" "Den som vide vankar, han mykje sankar" "Der godtfolk er, kjem godtfolk til" "Det auga ikkje ser, det gjer ikkje hjarta vondt" "Det er best å spara feå loket, det er seint når ein ser botnen" "Det er godt det gjeng fort, det er betre det vert vel gjort" "Det er ilt å lida urett, men verre å gjera urett" "Det er langt fram, sa kjerringi, ho såg seg attende" "Det er lettare for ein far å føda sju søner enn sju søner ein far" "Det er lettleg lært som ikkje duger" "Det er mangt i naudi nytta, sa kjerringa, ho turka bordet med katten" "Det er meir bunen enn baksteren" "Det kan komma store gutar or eit lite hus" "Det kan no veksa blomar i husmannhagen og" "Det kjem snakedag etter kakedag" "Det kostar å vera kar, men det kostar meir å vera fant" "Det legst stødt ei visa til for den som kveda vil" "Du skal ikkje segja elt du meiner, men meina alt du segjer" "Det er ikkje ofte husmenn får rida" Dabba: saktne, sette ned farten. Det dabba med vinden. Deild: Avdeling, del Dølje / Dølgje: Gøyme, skjule, løyne Diverre: Dessverre Døme: eksempel, modell Dåm: Preg, utsjånad Dryla/-e: 'Eg dryle til deg': Eg slår til deg ('Eg klabbar til deg') Drøs: Prat, samtale
|
|
E | Einstapeholo: Einstape er ei bregne Emne på: førebu seg på, ville
|
|
F | Føykjen: I godt
humør, blid Fant: (tater) Omstreifande menneske, gjerne familiar, som livnærte seg på sal av ulike hushaldsprodukt, reparasjonar av tak og -renner, anna forefallande arbeide på garden. Sosialt greidde over ein kam og i samfunnet sitt lågaste lag, og utan fast bustad. På vestlandet forflytta dei seg oftast med båt og kunne ligga på samme stad over tid. Dei kalla seg sjølve for reisande. Fantane og romanifolket(sigøynarar) skal ikkje forvekslast, men blir ofte nett det . Romanifolket hadde eit opphav i eit anna land og dyrka likegjerne skikkane og musikken derifrå, fantane var utstøytte frå vårt eige land. Fantastykkje: Ugagn, lureri Feto: Plassen ved grilhhytta i Handelandsdalen. Mykje brukt til utflukt. Opning i lendet. Fivreld: Sommarfugl Fjas: Tull, vas, useriøst Forvitneleg: Noko spennande, noko å merka seg Fråsegn: Uttale (td til saksframlegg i det offentlege) Freiste: Forsøke, prøve Fyre-/Føremun: Fordel Festarmål: Truloving (Forlovelse) Fjelge: Pynte, stelle Fælske: gru, uhygge, forferding Fæle: Å vera redd ('fæle du om natto?' (er du redd om natta?))
|
|
G | Gasta: Gild, flott, storslått. "Ein
gasta kar" Gild/Gildt: Storslått, utmerkt, flott Gyltesteinen / Gylto: Førsteleddet gylte er gammalt for purke (jfr Galte).Forøvreg er det interessant at det ligg galte/gylte i begge endar av Valegarden. (Galtefamilien rådde her lenge, sjå Valen før 1910) Geilo: Bakke frå sjøen og oppforbi gamle gravplassen. Betyr smal og bratt veg med gjerde på begge sider (eller smal gate i by) (frå Spørjekassa) Gla: (sola glar) stå opp Grann: liten, tynn Grannsemd: Nøyaktighet, presisjon Gruskjen: (i målet, i været) uklar, dårleg Gravahaugen: Ved Banabrekko på Handeland. Så vidt me kjenner til er her ikkje påvist gravhaug. Gaman: Glede, moro Gjevnad: Anlegg, evner, talent ('han har stor gjevnad for musikk) Gneka: Gni
|
|
H | Hantikka (-e): Flått Heio: Del av Valen som har endra seg mykje, det me i dag kallar sentrum. Betyr flate/slette Heppen: Opprømt, huga på, heldig (motst vanheppen, uheldig) Høystålet: Der ein oppbevarer høyet, del av løa Hått: Husk, minne, hukommelse Handsaming: Behandling Havesjuka: Grisk-, grådighet Hjedl (hjadl): Hylle, opphengskrok Hjå: Hos (Å ver hjå meg) Heileskaking: hjerneristing (-rystelse) Hug: vilje (å ha hug til; ville) Hugs: Hukommelse Heise/heisen: Mykje, svært (heise mykje regn i det siste) Høgd: Etasje Hama (seg): Stella/skikka seg, opptre stelt og skikkeleg
|
|
I |
|
|
J | ||
K | Kabuso: Fjelltopp som har sitt navn av
forma. Lignar ei kabuse / kapuse, hovudplagg mykje i bruk i
mellomalderen. Namnet finst også i Kvam og uttrykker det samme. Namn
på tusenårsstaden der (http://www.kabuso.no/) Kamulen: Mindre fjelltopp, uviss tyding. Fleire stader i landet finst fjell med navn mule/mula, og tyder fjell. Forstavinga kan beskriva forma. (Hestenase) Kveda: syngja Kokkelberg : Godt synleg framspring i overgangen skog/snaufjell. Kokle betyr berrt fjell, klump Klakje: is, frost Klovåsen: Den kløyvde, delte åsen Kanelen (namn): Lita øy i Høylandssundet, uviss tyding Kappa/-e: kappspringe, tevle, konkurrere Kverrsette: beslaglegge, inndra Korsen (navn): Riksvegen/sjukehusvegen møttest i ein kross ved oppkjørsla til sjukehuset og var rett farleg uoversiktleg. På syttitalet vart vegen lagt om, slik at berre namnet består. Ufatteleg at alle rattkjelketurane rett over vegen i frisk fart og skarpt føre gjekk bra .. Søsterheimen til Valekaien på 50 sek. Kleisa til nokon: Slå til / klabba til Klakje: is, frost Korkje: Verken (korkje slik eller så) Knale: Noko dumt, rart, merkeleg Knatten: Framspring der bakkabrekko ned begynnar. Kringlebakken: Kringla tyder noko rundt, flatt. Ei populær tyding av namnet er at her var stopp for skysskarane på postvegen. Her kvilte ein, hadde kort veg opp til proprietæren, vatna hesten (eit lite bekkefar kjem forbi) og åt kringla si før ein heldt fram. Kveike: Tenne, nøre. Klubb: Nes / Odde Kveiksle: Opptenningsved, brenne Kveik: Å bli oppeldna av noko, inspirert (han talte så fint at det sette slik ein kveik i dei)
|
|
L | Legd: Sosialt system, der den fattige/gamle
gjekk på omgang mellom gardane. Budde der det var mogeleg (frå
drengastove til høystål), levde på restar og på andres nåde. (Pila-Kari
i Vågen er den siste me kjenner til som gjekk på legd i valekrinsen) Låkabakkane: Lok skal vera brukt om ein bregne i Sunnhordaland. Låk: Sjuk, klein Lått: Latter Lemen (lang, markert førstestaving): loftet (i hus) Løye: Noko rart, merkeleg eller morosamt Laup: Ser ein ofte brukt i dei tidlegaste folketeljingane og var eit mål på landskuld (den tids skatt) om smør. Ein laup var eit spann som romma 15,4 kg smør. Ljos: Lys Loge: Flamme, eld Lut: Del (Ytre luten). Kan også tyda aksje (Fjellberg kraftlag er eit lutlag) (å) løyve: Spare, bevilge Livd: Trygghet, beskytta (No ligg båten i livd for uveret) Lauga (seg): Bada, stella seg. Lyd: Flokk, forsamling (i dag omlag berre brukt om kyrkjelyd)
|
|
M | Mask: Mas, bal, strev. (Å maska på). Munnhell: Ordtak, ordtøkje Mistyding: Misforståelse Missheppe: Uhell Minekleiv: På postvegen, bakke (kleiv) ved "Knatten". Skal ha fått navn etter første mineskotet her under vegbygging i Kvinnherad (Otta Vikane, postvegboka).
|
|
N |
|
|
O | Otte: Redsel, angst Or: av (utor) ut av Oreigne: ekspropriere Or: Av (ein del av) Omsut: Hensyn Omtykt: At ein er likt. (Han var svært omtykt) Omgrep: Begrep Omkvede: (1)Refreng, (2)'det er det vanlege omkvedet det' (nedsettande om framdrift i ei sak/søknad) Oppseding: Oppdragelse (sed er her 'skikk og bruk')
|
|
P | Padl: Forhøging, framskoten plass i
lendet, liten terasse. (Padl er eit lite platå i valemarka) Påhitt: Påfunn, ide Påk: Stokk, grein Pitla: plukka (i) putlo: ubesluttsom, forvirra Putla (på): vera i aktivitet, gjera noko (Koss går da med deg ? Å, eg putla no på) Proprietær: Eigar av jord, eigedom. (Forvansking med utspring i eng. property) Putle: 1: Arbeide seint 2: i putlo: stokka seg, gå i stå
|
|
R | Rakkar (-fant): Svært upopulær
skikkelse i bygd og by, nederst på rangstigen, også kalla nattmann
fordi han tømde dokaggane i bygårdane om nettene. Var oftast hjelpar
for bøddelen og den som sette hovuda på stake etter avrettingar.
Rakkaren (bunden form) viser til styggen sjøl og har gitt munnhellet
Fyttirakkeren (Fy til Rakkaren) Reike (i Valesongen): oppgåve, skrida fram Røyndom: Det verkelege, faktiske Røynda: I røynda ar det (faktisk er det slik at ..) Rettkomen: Berettiga (krav, klage) Rettvise: Rettferdighet Røyst(e): stemme Røkt: Stell, pleie, påpassing Rokne-renne: Rokne budde på Valen i mange år. Stundom spela han fotball med oss ungane, og fekk gi namn til å overdrive tilløpet ved dødballar. Rokne la opp til langt renne, stoppa opp like før ankomst og sende avgarde eit 'fisleskot' som ikkje var særleg vanskeleg å redda for målmannen. Rolp: vas, tull, tøys Rutle: Sysle, stelle med, drive på
|
|
S | Sitauten: Fjelltopp, ovafor Valedalen,
uviss tyding.Tauta er gammalt for blåsa/masa (tyta). Førstestaving
sid i betydning dryg, kraftig, mykje ? Sid: 1: Djupt, langt ned (fotsid) 2: dryg, grepa, kraftig snake: (norrønt snaka) snike, snuse (etter noe spiselig) s- etter noe / s- til seg noe / rapse, kvarte reven s-t en høne Skuten: 1: Utløe, skur (veaskuten, vedlageret) 2: Framme eller bak på ein båt Skykkje (sjykkja): Lite skur, utløe (skut) Skarve: Glattskurt (Skarveland, glatt berg). (Dansk: lite, fattig) Skorve: Skorpe (t d på sår) Skave: Skjere av, dele i mindre bitar (avskav: noko som er skore av) Stemmastølen: Stemme er demning. Sannsynleg måtte dette lagast i høve til stabil drift av sag. Svanaheio: Fjellslette (hei). Sva tyder stein. Tyding altså steinsletta. Såte (-a): Høy sett opp til tørk Skulding: Anklage Skake: riste Sut: Bekymring (motsvarande sutalaus(t)) Semje: Å vera einige, samde Stogge: Stanse, stoppe Studnad: Støtte, oppslutning Smale: Sau Smikke / Smikka: Mygg / Knott Spøt/Å spøta: Strikk(etøy)/Å strikka Spirdalen(navn): Spir er spiss (dalen smalnar på toppen) Sørgjøno (lokal tale): (eg fer'e sørgjøno) Når dei på t d Eikeland tok seg ein tur inn te' Heio (butikken) Skonta seg: Å skunda seg, ha det travelt Splint: Fant, landstrykar, 'reisende' Stu/Stue: Stabbe, rest (stuen etter Søravalsgrano' vart lenge nytta til bed) Sæl og motståande usæl (ussel): Salig, frelst, kjær Sel: Hytte, seterrom (Varhaugselet) Støle: Å vera på støl, seter, sommarbeite
|
|
T | Tase: Tullebukk,
vasekopp, dumskolt Telekammen: Høgde, kam. Uviss tyding. ForTelemark myntar forstavinga på folkeslag, her mest sansynleg noko med kulde. Tuft: Tomt, plass Tykkje (eg tykte, eg totte) - Tenke, synast, meiner Tevle/Tevling: Kokurrere/Konkurranse Togn: stille, stillhet, taushet. 'Dei sit lenge i togna'. Trong (for): Behov. 'Dette er det ikkje trong for'. Tagal: Taus, stille Tinge: Bestille Tir: Glans (han va så tirande kvite) Tol / Tolsemd / Tolamot: Gi tol, vis tolsemd, ha tolamot. Tålmodighet. Ein Trave eller Travaskap: Å gjera ugagn, fantestykkje Trammen: Trappa (framfor huset) Tæring: Tuberkulose Tøtte: jente Turvande: Naudsynt, tilstrekkeleg Tutle: Gå seint, gå og drive, subbe
|
|
U | Uneleg: koseleg,
hyggeleg Utloge: Utgift, kostnad Ureine: Forurense / Smitta personar Ufjelg: ustelt, ekkel, motbydeleg
|
|
V | Varhaugen (med -selet): Tyder på at det
har stått varde her. Selet kan ha vore vakthytte i ufredstider, då
dei unge menn måtte dela på pliktene og venta på avløysing. Slik er
det også beskrive i Valesongen. vale(-ar): Smågraset vart breidd om morgonen, og snudd om ettermiddagen. Så vart det raka i valar (rekkjer). Sidan vart rivene brukt til å laga fengjer, som igjen vart gjort såter av.(Torunn Thorsen) vedkjømeleg: [~kjømelig] (norrønt viðrk av vedkome) rørande, kløkkjande ein vedkjømeleg song, tone veite: grava grøft (ei veit) veitsle: gjestebod Vete / Varde: Eld, gjerne på fjelltoppar/høgder, varsla om ufred eller storhendingar vørdnad (vyrdnad): respekt, age. "Eg har stor vørdnad for..." våndel: Liten ball av høy ein ga til dyra Vadlasletta: (Valleslette) Litt ekstra 'tungt' sludd Vas: Tøv, tøys, tull (vaseskap) Vedgå: Innrømme Vesal: Lite(n), elendig Vetle: Vesle, litle (vetlajento-veslejenta) Vitje/vitjing: Besøk Vørdnad (vyrdnad): respekt, age. "Eg har stor vørdnad for..." Veile: feil, mangel Vankunne: Uforstand Vyrkje: Trearbeid og anna som er arbeidt med
|
|
Y | Ymist: ymse, ulikt, forskjellig |
|
Æ | Ætt: Slekt,
familie |
|
Ø | Ølkanna :
oppkoma like før Gamlestølen. Denne kulpen i bakkehallet like
ved stien var ein fast drikkeplass for folk som kom forbi. Og "Ølkanna"
fraus aldri. Den som går gamlevegen i dag finn skiltet. Øksle: Formeire
|
|
Å | Å fengja (høy):
Samla saman høy til større eining ein
kunne femna om Å viska (høy): Dra høyet i ein ’streng’ fram or høystålet med dertil eigna pinne (med krok). Desse vart vridd til våndlar (ballar), som ein ga dyra. Å baska (med): Bala, streva Å gjera nokon ei beine: Å gjera nokon ein teneste Åsatrua: Den norrøne trua (Odin, Tor, Frøya, Valhall ...) Åtvaring: Advarsel Åtak: AngrepÅtgjerd: Tiltak Åveleg (oveleg): mykje, stort, veldig (av overlag) Å gjera åt: Halde moro med, gjera narr av |
|
http://www.hf.uio.no/tjenester/kunnskap/ordboker/ Norsk ordbok Ordnett |