Konrad Lunde , direktør og nybrottsmann :

Konrad Lunde er den mest markante direktøren Valen sjukehus har hatt. Han var sjef for sjukehuset i heile 42 år. Konrad Lunde var fødd i Suldal i 1896. Foreldra var bonde Tor Larsen Lunde og Brita, f. Hovtun.

Lunde tok artium som privatist i Stavanger i 1915 og medisinsk embetseksamen ved Universitetet i Oslo i 1922. Då han gjekk på gymnaset, hadde han kristelege interesser og gjekk saman med kameratar til Johan Lunde, som var prest i Stavanger. Desse besøka gjorde han interessert i psykiatri; i kjenslelivet. Til Valen kom han som reservelege i 1923 og han vart samstundes styrar for Ekely tuberkuloseheim. Han tok spesialistutdanning i København og ved psykiatriske klinikkar i utlandet i sommarferiane.

Frå 1. mai 1925 var han tilsett som direktør og overlege for Valen asyl. Lunde var då den yngste direktøren for eit sjukehus i Norge. Lunde var tilsett av Fylkesutvalet. Han hadde vore konstituert etter at direktør Selmer forlet stillinga tidlegare på året. Departementet kunne ikkje godkjenna utnemninga, dels fordi Konrad Lunde, som var 29 år, var for ung, og dels fordi det var fleire andre søkjarar med lengre ansiennitet.

I juni 1925 hadde fylkesutvalet tilsetjinga føre på nytt, og heldt fast pa tidlegare avgjerd. Utvalet uttala at det fann dr. Lunde særdeles godt skikka for stillinga som direktør. Han er energisk og sterkt interessert, og då har det ikkje noko a seia at han er ung, meinte utvalet. I dei ara han var tilsett som reservelege og i perioden som konstituert direktør, viste han at han var stillinga vaksen.

Konrad Lunde la ned eit livsverk pa Valen, og vel så det. Han var over 70 år da han gjekk av ved årsskiftet 1966/67.

I alle desse åra kan det seiast at Valen sjukehus var Konrad Lunde og Konrad Lunde var Valen sjukehus. Han blir omtala som ein av dei dyktigaste sjukehusadministratorane i landet.

Dei som kjende han, dreg fram hans store evne til a setja seg inn i andre sin situasjon, hans store og naturlege medfølese og hans hjelpsemd. Han såg ikkje berre den einskilde pasienten, men studerte familieforhold og miljø. Etter 44 år på Valen kjende han Hordalands land og folk som sine eigne stover.

I tillegg til krevjande arbeid pa sjukehuset, tok han imot pasientar i privat praksis om ettermiddagane og kveldane og var ofte ute på sjukebesøk.

Det er sagt om dr. Lunde at han var ein sann menneskevenn, som berre ville sine medmenneske godt. Men av og til kunne han bli oppfatta som arrogant. Han sette høge krav til seg sjølv, og til medarbeidarane sine. Stundom kunne han vera oppfarande når han kom over ting han ikkje lika. Dei som arbeidde i lag med han fortel alle som ein om kor god orden det var pa sjukehuset, både ute og inne.

Valen asyl- fra 1935 Valen sjukehus - gjennomgjekk store endringar i den perioden Konrad Lunde var direktør.

Han var eit arbeidsjern av dei sjeldne og ei drivande kraft for å få tak i midlar til drift og utbygging av sjukehuset.

Han var høgt respektert og godt likt av både tilsette og pasientar. Med så mange menneske rundt seg er det sjølvsagt ikkje til å unngå at einskildpersonar kom i konflikt med direktøren. Men han var ein jordnær kar, som «hadde hatt mold under treskorne», visste om forholda i bygdene og kjende godt til lynnet og folket i Hordaland.

Han hadde ei rekkje levereglar: Alt arbeid er like fint, berre me er fine nok sjølve. Måtehald er silketråden som går gjennom alle dyders perlerekkje. Han var glad i naturen og fekk bygd mange hytter i fjellet som pasientar og personale kunne bruka.

- Det går ikkje an å forstå Valen sjukehus utan å først ha eit raskt riss av herskaren og direktøren der, overlege Lunde, skriv Michael Grundt Spang i eit intervju i Dagbladet i 1958.

- Han er som eit stormkast, full av impulsiv ettergivenhet for eitkvart innfall som kan bli til det beste for pasientane. Hans kongstanke er denne: Pillane, sprøytene, operasjonane og sjokkbehandlingane, dei er berre sekundære hjelpemidlar, hovudsaka er å få pasientane til a føla seg som nyttige menneske. Aller viktigast er arbeidet, at den sjuke får gjera noko som han får anerkjennelse for. Difor er arbeidsterapien den aller viktigaste.

- Eg er ikkje psykiater, seier Lunde, (som er psykiater), eg viI heller vera eit menneske, og heller enn a kalla Valen eit sjukehus, viI eg kalla det ein skule, ein skule for meg sjølv og mine med­menneske.

Konrad Lunde nytta eitkvart høve til a tala pasientane si sak i møte med politikarane. I november 1965 var fylkestinget pa besøk. Direktøren hadde i årsmeldinga sIege fast at sjukehuset var så overfylt at forholda var uforsvarlege. No ville han la fylkestinget få oppleva ved sjølvsyn korleis pasientane hadde det på Valen. Konrad Lunde tok tingrepresentantane gjennom overfylte mannsrom og til loftet der 22 senger var stuva inn pa ein sal. Rommet skulle vore arbeidsrom, men i staden måtte 22 mann leggjast inn der, heilt ulovleg.

- De som er ordførarar kan tenkja dykk korleis det ville vera om 22 av dykk skulle vera nøydde til å liggja samanstuva på dette romet, natt etter natt, tordna direktøren framfor ting­representantane, som den gongen bestod av ordførarar fra alle kommunar i fylket:

- Det ville ikkje gått. Same kor gode vener de er, ville de verta usamde og ta til å slåst. Pasientane slåst ikkje, dei ber seg fint at trass i den harde lagnaden sin. Dei er betre enn dykk.

I 1960 runda sjukehuset 50 år. 80% av pasientane utførde arbeid av eitt eller anna slag. 6813 pasientar hadde til då vore innlagde. Personalet talde rundt 190. Sjukehuset var fylket si største verksemd og hadde eit årsbudsjett på 5,7 millionar kroner. Jubileet vart markert med fest for pasientar og personale tre dagar til ende.

Sjukehuset har Hordaland fylkes største landeigedom. Direktør Lunde var ein dynamisk mann som visste å ta eigedomen i bruk. På Søre Valen vart det oppretta forsøksfelt for fruktdyrking frå 1937. Garden og skogen var arbeidsplass for mange av pasientane. Det er rommeleg rundt bygningane og gjennom 90 år er det ved årleg innsats av menneskelege evner og natur vakse fram eit vakkert parkanlegg. Like ved sjukehuset er det bygt idrettsplass - den første sjukehusbane som fekk STUI-midlar - dessutan tennis­bane og skytebane til felles bruk.

Konrad Lunde tok initiativet til å oppretta realskule i bygda. Skulen heldt til i gamleskulen, som står like ved sjukehuset. Sjukehuset heldt si hand over skulen, m.a. ved at lærarane fekk gratis losji, og kost i sjukehuskantina. Realskulen var først og fremst eit utdanningstilbod til ungdomen på Valen og næraste bygder, men var og med på å gjera det lettare a få nøkkelpersonar som sjukehuset var avhengig av, til å flytta til Valen.

Det medisinske nivået ved sjukehuset har alltid lege svært høgt, skriv Finn Rud. Han har følgd utviklinga i psykiatrien på fleire område, og meinte Valen var tidleg ute nar det gjeld å ta i bruk det nye.

I mars 1970 vart eit portrett av Konrad Lunde avduka. Det er malt av Magnus Hardeland. Det var avduka då fylkesmannen, fylkesutvalet, Konrad Lunde og ei rekkje notabilitetar fra fylket var til stades. Fylkesordførar Sam. Lervåg stod for avdukinga. «Berre eit overskotsmenneske av stort format kunne teke pa seg ei slik arbeidsbør som Lunde utførde gjennom mange år. Han valde å ta hand om heile administrasjonen sjølv og bera ansvaret aleine. Heilt ned til detaljane tok han sjølv avgjerd om alle ting som vedkom sjukehuset, pasientane og personalet. Ikkje nok med det, han hadde krefter til a ta del i ei rekkje gjeremål utanom sjukehuset, i offentleg styre og stell og i organisasjonar. Somme gonger vart han kalla både nessekonge og diktator, og samanlikninga kunne vera treffande. Men han var ikkje ute etter personleg makt og stordom. Han gjennomførde det han meinte var til beste for pasientane og kravde at alle skulle retta seg etter det. Han var som ein far for mange av dei, både pårørande og tilsette», sa fylkesordføraren.

Konrad Lunde var formann i alle byggjenemnder for nybygg og utviding ved Valen sjukehus fra 1928 til 1966. Han var fast sakkunning ved Gulating lagmannsrett i nærare 50 saker.

Konrad Lunde tok seg tid til ei rekkje verv, i mange år var han med i heradstyre og formannskap, i representantskapen i HSD, i nær 40 år i barnevernsnemnda, formann i Fjelberg elektrisitetsforsyning frå 1936 til 1940, formann i Fjelberg vanførenemnd, formann i styret for Sunnhordland folkehøgskule og varaformann i Hordaland fylkes sjukehusnemnd. I 20 år var han formann i Hordaland lægeforening, og medlem i landsstyret, ei tid formann i Hordalands krets av Nasjonalforeningen mot tuberkulosen, og 14 år i landsstyret, og dessutan styremedlem i Hordaland Røde Kors og i Norsk Sykehusforening.

Som om dette ikkje var nok, skreiv han flittig i aviser, bøker og blad. I 1936 vart han utnemnd til inspektør for alle psykiatriske sjukehus i landet, men tok ikkje imot stillinga. Konrad Lunde var tildelt Kongens forteneste­medalje i gull i 1958 og da han slutta i 1966, vart han heidra med St. Olavs orden av 1. klasse.

Da Konrad Lunde vart tilsett som direktør fd 1.5.1925, flytta han og familien opp i administrasjonsbygget, der bustaden deira vart i 2. høgda. Dette medførte at kona Borghild fekk oppgaver med å stilla opp med mat og til dels husrom for pårørande til pasientar og andre gjester. På den måten vart ho ein del av sjukehuset. Slik var det til langt inn i 1950åra, då sjukehuset fekk fleire gjesterom.

Borghild Lunde var i 32 år formann i Valen Helselag og fleire år leiar i Valen Husmorlag og Valen Sjømannsmisjon.

Konrad Lunde gjekk av 31. desember 1966 - etter 44 år på Valen. Då vart det halde stor fest for han. Nestoren på Valen vart hylla av fylkesordføraren, ordførarar, tilsette pa sjukehuset, legar, kontrollkommisjon, og det kom endatil helsingstelegram frå statsråd Kjell Bondevik.

Konrad Lunde sa i takketalen at Valen for han hadde blitt ein høgskule, «en lidelsens høyskole», som alle menneske må gjennom for å modnast. Konrad Lunde og kona Borghild busette seg i Rosendal. Like etterpå drog dei verda rundt som passasjerar på ein haugesundsbåt. Men også i den tida Konrad Lunde budde i Rosendal, tok han imot pasientar.

Konrad Lunde døydde i 1973 og Borghild i 1983. Dei er både to gravlagde på Valen sjukehus sin kyrkjegard, der mange av sjukehuset sine pasientar har fått si grav.

Av Sjur Tjelmeland, som velviljug har late oss bruka det

 

                

              Borghild og Konrad Lunde                                                 Overlege Konrad Lunde

 

 

Same overskrifta, direktør og nybrottsmann, kan ein godt nytta om sonen deira Tjerand Lunde :

Tjerand Lunde vart tilsett som administrerande direktør på Valen 1 sept 1970 og gjekk av i 2006. Også han la ned ei årrekkje for dei sjuke og for Valen. Mykje av hans tid var prega av endringar, både korleis psykiatrien vart sett på, behandlingsmetodar, fleire pasientar skulle vera utanfor institusjon, og ein har bygt ned kapasiteten på dei store sjukehusa landet rundt. Vel, dette oppsummerer Lunde best sjølv, frå ei oppsummering han ga til meg (KET) i 2002:

 

"Asylperioden.
Søndre Bergenhus Amt, frå 1919 Hordaland fylke, gjorde i 1908 vedtak om å byggja asyl på Nordre Valen gard som vart innkjøpt for kr. 500.000. Når Valen vart vald, var det fordi det her var gode tilhøve for å byggja ut elektrisk kraft og ein større eigedom med skog og innmark med høve til nydyrking. Styremaktene hadde pålagt kvart amt om å byggja eige asyl.

Det er verd å merkja seg at Valen syl var det fyrste sjukehuset i Noreg med elektrisk oppvarming og berre slottet og ei kyrkje i Oslo var føre av større institusjonar. At fylke har hatt eige kraftverk ved Valen, med nytt verk frå 1938, har gitt store økonomiske fordeler.

Dei sjuke som var i stand til det vart aktivisert inne på arbeidsstover og ute på garden. Røynslene hadde vist at fysisk aktivitet var turvande for behandlinga, difor vart asylet lagt i tilknyting til gardar. På Valen vart det plassert i vakker natur og solrikt lende.

Trongen for plassar auka og i 1923 stod eit nybygg til mannsavdelinga ferdig. Handeland gard vart kjøpt inn i 1921 for kr. 207.000 med plass for 12 pasientar. Hovudbygget der brann ned i 1933. Finansiert ved sandrift, vart ny hovud bygning teken i bruk i 1938 med 23 plasser. Bygget var langt føre si tid, med m.a. 2 manns rom og kosta kr. 127.000. Tuberkuloseheimen Ekely nede ved sjøen, ny frå 1915 med 20 senger, vart i 1934 lagt til asylet. Same året kjøpte fylket Søre Valen gard for kr. 41.500,00. Frå den tid har Hordaland fylke sin eigedom på valen vore på 10.000 mål med om lag 500 mål dyrka innmark.

Frå asyl til sjukehus.
Institusjonane bygd for sinnsjuke vart kalla asyl, som tyder tilfluktstad. Dei sjuke kunne der få vern og omsorg. Den gongen kunne ein ikkje i så stor mon direkte påverka sjukdomsbilete. Nye behandlingsformer førte til at fleire kunne hjelpast aktivt og utskrivast. Ut frå dette var det at fylkestinget i 1935 gjorde vedtak om at Valen asyl frå 28.10.35 – på 25 års dagen etter at dei fyrste pasientane var innlagte – skulle heita Valen sjukehus. Nemninga sjukehus var då brukt for å setja sinnsjukdom i same stilling som andre sjukdomar. Nytt vaskeri vart teken i bruk i 1936 og nytt kjøkenbygg vegg i vegg i 1939. Dette økonomibygget kosta i alt kr. 585.000 og hadde ein storleik som gav rom for vidare utbygging. Bygget hadde tent føremålet i over 45 år, då deler av det vart herja av brann 10.08.85 og vaskeriet vart heilt øydelagt.

I krigsåra 1940 – 45 kom sjukehuset sin driftsmåte ikkje minst til nytte. Arbeid hadde alltid vore ein viktig del av behandlinga. Dei sjuke var med i arbeide både inne og ute som var meiningsfylt fordi jorda vart dyrka og hausta. Forsøkshagen i Søre Valen frå 1937 med 250 frukttre gav i krigsåra opp til 20 tonn epler og pærer. Sjølv om sjukehuset naturleg nok måtte kjøpa matvarer, kom det ein dyrka sjølv vel med. Det er rett å nemna at det som er vorte til av anlegg og parkar i sjukehusområdet, irekna tennisbane frå 1940 og idrettsbanen teken i bruk i 1950, er laga av arbeidsame pasientar under leiing av kyndige pleiarar. Dei fyrste tippemidlane gitt til norsk psykiatrisk sjukehus vart til idrettsbanen på Valen i 1949.

Etterkrigstida. Utbygging.
1950 åra var likevel den travlaste tida for utbygging og modernisering. Store arbeid som oppføring av driftsbygning på garden og Søsterheimen tok til i 1950. Driftsbygningen skulle tena alle 3 gardane, vart heilt moderne og teken i bruk i 1952 til ein kostnad av kr. 521.000. Søsterheimen ferdig i 1954 kosta kr. 2.200.000. Den gamle låven på Nordre Valen vart gjort om til verkstadbygg. I 1955 – 62 vart både manns og kvinneavdelinga modernisert til ein kostnad av kr. 3.900.000.

Frå 1942 vart elektrosjokk behandling teken i bruk med gode resultat. Dei nye medisinane ataraxika som tyder sjelefred, revolusjonerte i 1950 åra behandlinga i og med at vrangidear kunne påverkast og uro dempast. Bruk av tvangsmidlar og isolasjon kunne reduserast og luftegardane gjerast lågare og etter kvart takast bort. Trass i at dei sjuke vart hjelpt på kortare tid, auka sengetalet og nådde det høgaste i 1961 med 530 pasientar og stort overbelegg.

1960 åra.
Veksten i samfunnsøkonomien førte til viktige framskitt. Helsestellet vart generelt utbygt og me fekk dei somatiske fylkessjukehusa. Naboskapet til FSH Stord med dei tenester som vert ytt der, har alltid vore ein stor føremon for Valen sjukehus. Innføring om lov om uførepensjon i 1961 fekk og ringverknad i psykiatrien. Mange sjuke som gjerne av økonomiske grunnar ikkje klarte seg ute kunne no gjera dette og presset på plassar avtok. Kommunikasjonane utvikla seg og dette førte til betre kontakt med heimen og heimbygda, ein store føremon. Sidan opninga i 1910 hadde Valen vore den einaste offentlege psykiatriske institusjonen for Hordaland fylke. I 1967 vart Psykiatrisk klinikk på Haukeland sykehus opna med tilbod overfor Hordaland. Pasient talet ved Valen sjukehus falt til under 500 1966 og under 400 ved utgangen det neste året.

Nye bygg i 1970 åra.
Krava til betring av behandlingstilbodet førte til bygging av mottak avdelinga Kringelbakken i åra 1970 – 72. Borte var store sovesalar. Det var enkle, 2- sengs rom og eit 4-sengs rom på kvar av 2 avdelingar på 15 senger med høve til kjønnsblanding for fyrste gong i sjukehuset og stor arbeidsstove i underhøgda, alt til ein kostnad av kr. 800.000.

Endringar i bygningslov og brannføreskrifter førte til at kvinne- og manns sentralane, frå 1968 kalla Valemon og Hordabu, ikkje lenger stetta krava. Ei total ombygging ville verta sers kostesam, og føremonene ville ikkje stå i høve til dette.

Bygga kunne likevel, slik dei var, stort sett framleis nyttast til dag funksjonar som opphaldsrom i avdelingane, arbeidsstove, møterom, kontor, laboratorium, røntgen, apotek, lager m.v.. Løysinga vart oppføring av sengefløyar med ei avdeling på 20 senger i kvar av tre høgder, med enkle, 2-sengs og eit 4-sengs rom.
Etter byggestart i mars 1979 var fløyen til Hordabu teken i bruk i desember 1980, og den til Valemon i april 1981. Kostnaden for båe bygga vart kr. 25,8 mill.. Kjønnsblandinga av pasientane vart gjennomført også her.

I disse åra kom ei, etter måten monaleg utbygging av hjelpetiltaka utanfor sjukehuset og nye alders- og sjukeheimar vart bygd. Dette førde til at mange kommunar lettare kunne ta dei sjuke til omsorg der. Såleis fall pasient talet på Valen frå 350 i 1977 til under 300 2 år etter, og vidare til 250 ved utgangen av 1980.

Allsidig miljø.
Oppbygging av eit stort sjukehus på landsbygda medførte at det ikkje berre var trong for behandlingspersonale, men og for personale til andre turvande tenester. Det kom verkstad for teknisk drift, snekker, skomakar, målar, møbeltapetsering og bokbinding. Ved sida av arbeidet på garden og gartneriet kom pasientane til å ta del i alle sider av drifta og behandlingsmiljøet vart sers allsidig. Dette har så avgjort vore ein styrke i attføringsarbeidet.
Verdens Helseorganisasjon sin ekspertkomité for Mental Helse uttalte i 1953 at heile atmosfæren i eit sjukehus var den viktigaste enkeltfaktor når det gjeld behandlings- resultat. Det allsidige miljøet har ført til ei god ånd og eit godt samarbeid. Interesserte og dugande personale av alle slag har gjort sitt til beste for dei sjuke. Aktiviteten og arbeidet var i tidlegare år det viktigaste i behandlinga og personalet gjekk føre og var gode modellar og føredøme.

Kontakten i alle delar av attføringsarbeidet og samarbeidet der, har vore eit godt utgangspunkt og svært avgjerande for omstillinga og utviklinga frå eit meir autoritært til eit meir demokratisk behandlingssamfunn. Arbeidet i Samarbeidsutvalet, frå 1977 Arbeidsmiljøutval, Brukarutval i byggesaker og Tverrfagleg behandlingsråd frå 1977, har ført til grundig gjennomdrøfting av problem og nye oppgåver. Dei nye tiltaka som er sett i verk i desse åra, har i høgste grad vore eit resultat av samarbeid på alle plan og som har ført til gode løysingar.

Nye tiltak.
I tidlegare tider vart i stor mon pasientane utskrivne når det meir alvorlege sjukdomsbilete var over. Det var lite rom for å gjera noko utover dette. Etter kvart som samfunnet forandra seg og behandlingsressursane betra seg, kunne ein gjera meir for kvar einskild pasient. Etter kvart har ein derfor ikkje berre lagt vinn på å behandla det aktuelle sjukdomsbilete, men også om mogeleg påverka pasienten sine haldningar. Røynslene frå eit opphald ved sjukehuset bør i stor mon kunne vera til nytte for pasienten når han vert utskriven.

Praktisk opplæring, kurs og skule opplegg er vorte viktige deler av behandlinga og samarbeidet med skuleverket er turvande.

Omveltinga elles i samfunnet har ført til at folk ikkje lenger bur saman i større familiar med fleire generasjonar under same tak. Mange innlagde har såleis hatt problem med å kunna klara seg ute på eiga hand fordi dei manglar bakgrunn for dette, også praktisk bakgrunn. Desse kjensgjerningane førte til at ein sidan 1975 har hatt treningskjøken, 4 vekers kurs i gruppe for 4 pasientar. Frå juli 1982 har ein hatt opplegg for hybeltrening med 6 hyblar i Skogheim der pasientane kan læra å stella sitt eige husvære og sin egen mat. Eit viktig tiltak i same lei vart sett i gang frå desember 1982 då den tidlegare kolonien Ekely vart gjort om til ein kjønnsblanda rehabiliteringsavdeling for 12 pasientar med særleg opplegg for matlaging, husstell og kleshald, saman med generell opplæring og trening i å kunna disponera dagen sjølv og verta meir sjølvstendig. Mange pasientar som til dels hadde vore i sjukehuset over fleire år, har no gjennom behandling på Ekely over fleire månader, vorte i stand til å flytta bort frå Valen til eige husvære. Kvinnherad kommune sitt tiltak med verna bustader i Rosendal som kom i stand i samarbeid med Valen sjukehus i 1983 er eit døme på dette. Gjennom regelbundne kontaktmøter kvart kvartal med helse- og sosialteneste i kommunane, som Valen sjukehus har hatt sidan 1980 i Norheimsund, Kinsarvik, Etne, på Leirvik og med Kvinnherad og Odda, har ein teke opp slike og andre spørsmål som krev meir gjennomdrøfting, planlegging og samarbeid. Mange oppgåver ville vore uløyselege utan slik regelbundne og forpliktande møter.

Sektorisering.
Frå 01.07.1976 vart Hordaland fylke delt i 3 sektorar, Nordre, Midtre og Søndre. Neevengården, seinare Sandviken sykehus, skulle ha Nordhordland og Nordre del av Bergen som opptaksområde. Psykiatrisk klinikk, Haukeland sykehus og Solli Nervesanatorium skulle ha resten av Stor – Bergen. Valen sjukehus skulle ha ansvaret for det psykiatriske tilbodet i Hardanger og Sunnhordland og samstundes ha tilbod for langtidspasientar frå Midtre sektor. Denne ordninga var så avgjort eit steg i rett lei i og med at ein då lettare kunne samarbeida med sosial- og helsetenesta i heimstadkommunane. I same tidsrom er talet på psykiatriske behandlingsplassar i fylket, vorte monaleg redusert og presset på slike er difor ikkje vorte mindre. Dei pasientane som ein får frå bergensområdet og som vert teken imot for langtidsbehandling treng mykje oppfølging dersom ein skal kunna leggja tilhøva til rette for utskriving. I normtalet for behandlingsplassar no tykkjest trongen for aktiv langtidsbehandling for psykiatriske lidingar å vera gløymt. Det er særleg dei yngre sjuke som vil lida under dette. Med turvande ressursar til behandling er det ikkje tvil om at mange kunne fått betre hjelp og vorte i stand til å klara seg utanfor institusjon. Dessutan kunne desse sjuke gjennom dette få realisert seg sjølv på ein annan måte og fått eit anna liv. Dette ville også for samfunnet ført til økonomisk vinning. Før kunne ein ikkje gjera så mykje innan psykiatrien sjølv om ein hadde pengar og ressursar. No kan meir gjerast dersom ein har tilgang på dette. Det er å vona at psykiatrien ikkje vert liggjande etter samanlikna med annan medisin i prioriteringane i tida framover.

VED TUSENÅRSSKIFTE.
28. oktober 2000 var det 90 år sidan Valen asyl vart opna for «behandling og forpleining» av sinnssjuke. Mykje har forandra seg frå den tida då institusjonen var ein tilfluktsstad i ei lita bygd i utkanten av Søndre Bergenhus Amt som skulle ta seg av dei sjuke frå heile Hordaland utanom Bergen by. Forandringane har funne stad gradvis gjennom alle år. Sjukehuset sitt namn vart forandra då det var 25 år i 1935 frå Valen asyl til Valen sjukehus som eit teikn på at ein då hadde meir konkrete behandlingstiltak og kunne påverka sjukdommen meir direkte enn tidlegare.

Utviklinga i landet vårt, særleg etter krigen, har ført til eit heilt nytt samfunn med auka aktivitet og utbygging i alle deler. På vel ein generasjon har landet vårt forandra seg frå eit samfunn med skort og manglar til eit samfunn med velstand og overflod, eit av dei rikaste landa i verda. Dette har og ført til at Valen sjukehus no ligg i eit område med vekst og folkeauke. Sjukehuset ligg ikkje isolert men på rette plassen for Sunnhordland og Hardanger som det har hatt sektoransvar for.

Siste åra har det vore eit aukande press på sengeplassar i sjukehuset. Dette gjeld ø. hjelp og langtidsplassar. Auka bruk av rusmidlar, samlivsbrot, sosiale vanskar og lite nettverk samt språk- og integreringsproblem knytt til våre nye landsmenn krev mykje ressursar. Livsstil sjukdommane gjer seg gjeldande. Krava til behandling, kvalitet, effektivitet og tid aukar. Diverre er det likevel slik at fagfolka ved dei ymse psykiatrisk institusjonane ikkje på langt nær får gjenomslag for dei råmar dei meiner det er trong for. Me må setja vår lit til at Norsk Forening for Mental helse med sine fylkes- og lokallag kan få gjennomslag for brukarane sine vurderingar og forslag.

Ny oppgåver og utfordringar har medført at Valen sjukehus særleg sidan 1980 har gjennomgått omstrukturering. Eigedommen med integrasjon i nærmiljøet vert nytta til eit allsidig aktivitetstilbod. Samarbeidet i opptaksområdet Sunnhordland og Hardanger er godt. Valen sjukehus, Psykiatrisk poliklinikk for Kvinnherad, Etne og Ølen opna i januar 1994 og fungerer bra med m.a. utedag i Etne kvar 2. veke. Personalet ved sjukehuset har fått betre undervisningstilbod. Den faglege kompetansen er auka. Det tverrfaglege samarbeidet både i og utanfor institusjonen er ein føresetnad for gode løysingar. Kvalitetssikringsarbeide er ein del av dei daglege gjeremåla.

Ny Helse- og sosialplan for Hordaland fylke fram mot år 2010 trekkjer opp ideelle retningslinjer for psykiatrien frametter. Tverrfagleg behandlingsråd gav i brev av 29.05.96 merknader til denne. Frå fagleg synsstad er det viktig at sektoriseringa frå 1976 med sjølvstendig sjukehus i kvar sektor er eit grunnleggjande prinsipp. Det nye er fylkesdekkande spesialtilbod for ymse pasientar, samt 9 Distriktspsykiatriske sentra (DPS) irekna Kvinnherad DPS ved Valen sjukehus. I meldingsåret har underskrivne vore med i ei plannemnd for nytt psykiatrisk sjukehus i Midtsektoren, Bergens sjukehuset, ei samanslåing av Psykiatrisk avdeling, Haukeland sykehus og Sandviken sykehus samt nemnda som gav tilråding om 7 plassar ved Valen sjukehus og 13 plassar ved Sandviken sykehus for dei lovbrytarane som kan verta dømt til behandling. Ved Valen sjukehus har i meldingsåret ei nemnd med Kari Nygård som leiar sett nærare på kva som kan og bør gjerast i vårt eige opptaksområde for oppfølging av barn av psykiatriske pasientar.

Ved Valen sjukehus har ein gjennom årsmeldingane dei siste 10 åra halde fram at reduksjon av sengeplassar særleg er gått ut over behandlingsplassar for yngre langtidspasientar. Det er difor svært rettkome at styremaktene etter kvart har fått større forståing for dette. Opptrappingsplan for psykisk helse 1999 - 2006 lovar større satsing. Det er å vona at interessa for å få til eit tilbod ved Handeland, avvikla som koloni i 1995, vil auka. Valen- og Handeland gard er ein integrert del av sjukehuset sitt behandlingsmiljø. Valen sjukehus meiner at garden framleis bør drivast av fylket.

I 1997 sende Sosial- og helsedepartementet til høyring. Lov om helsepersonell, Lov om pasientrettigheter, Lov om spesialisthelsetjenesten og Lov om rettssikkerhet og særleg tiltak for mennesker under psykisk helsevern (psykiatriloven). Alle desse er viktige for utviklinga av norsk psykiatri og oppfølginga av dei vert ei stor utfordring. Stortinget ferdigbehandla lovene i meldingsåret. Før psykiatriloven kan iverksetjast må arbeidet med forskriftene gjerast ferdig.

Den økonomiske veksten i landet har medført store framsteg i helsesektoren med betre sjukehusbygg, behandling og arbeidsmiljø. Dette må likevel ikkje få oss til å gløyme det ansvaret kvar einskild av oss har kvar dag. Våre haldningar, innstilling, arbeidsvilje og måten me utfører våre oppgåver på som medmennesker er og avgjerande for det resultatet som vert oppnådd.

Bygda og personalet.
Valen sjukehus er det einaste psykiatriske sjukehuset i landet som ligg i ei lita bygd og langt i frå eit byområde. Dette medførte at sjukehuset og bygda saman har utgjort eit samfunn der oppgåver måtte løysast på staden. Ved sida av behandling og pleiepersonale måtte ein og ha handtverkarar og verkstader. Sjukehuset og bygda vart saman eit eige samfunn der miljøet og tilboda i bygda vart utnytta i behandlingssamanheng. Det har vore til stor nytte at pasientane kunne ferdast og vera velkomne i eit lite, oversiktleg miljø. Samstundes har bygda teke imot dei sjuke på ein fin måte. I den daglege omgangen har det såleis ikkje vore skilnad mellom pasientar og bygdefolket. Desse tilhøva har ikkje minst vore nyttige for dei pasientane som har hatt trong for lengre opphald med habilitering/rehabilitering der trening over tid var det som skulle til for å betra funksjonsnivået og gjera dei i stand til å klara seg ute i samfunnet på ein meir sjølvstendig måte.

Tilhøva slik dei har vore har ført til velvilje frå både pasientar, pårørande og bygdene i opptaksområdet. Dette er gjennom åra ikkje minst kome til uttrykk gjennom innsamlinga til eit kapell og velferdsbygg som Konrad Lunde byrja med i 1930. Det var mange små bidrag gjennom åra som førte til eit kapellfond på kr. 5 mill. og saman med ymse tilskot m.a. frå kraftfondet og kome til ved sjukehuset, kunne reisast for kr. 9,5 mill.. Det fylkeskommunalt utgiftene til dette offentlege bygget vart kun på 1,5 mill. kr..

Det var ein stor dag då Biskop Ole B. Hagesæther 08.09.99, kunne leggja ned grunnsteinen for Kapell og velferdsbygget i nærvær av mange frammøtte frå bygda og sjukehuset. Vigslingsgudstenesta ved biskopen 19.05.2000 vart ein svært minnerik og verdig dag for tiltaket og for sjukehuset i det heile. Det er lite tvil om at bygget og det miljøet som er skapt der, er ein viktig del av sjukehuset sitt totale behandlingsmiljø.

Valen sjukehus medisinsk tilbod i nærmiljøet.
Legane ved Valen sjukehus vart nytta av folket i nærmiljøet heilt frå opninga i 1910. Dette var naturleg då distriktslegen for Kvinnherad budde i Rosendal og for Fjellberg budde i Ølen. Distriktslege Endre Haugen i Kvinnherad og overlege Konrad Lunde var dei faste legane samanhengande i området frå 1923 og i 50 år framover. Dei hadde stor arbeidskraft .
Til all lukka er det offentlege helsetilbodet i Kvinnherad frå 1970-åra auka i pakt med tida.

Statleg overtaking av sjukehusa.
Frå og med 2002 overtok Staten ansvaret for sjukehusa. Dette har medført omlegging og store utfordringar som krev store økonomiske og personalmessige ressursar. Til no er ein ikkje overtydd om at ordninga vil føra til betre helsevesen og tenester for det norske folk"     Tjerand Lunde, Valen 2002

 

Det er ikkje tvil om at Tjerand Lunde hadde lange arbeidsdagar og mykje å stå i med.

 

I tidsskrift for den norske legeforening finn me dette:

"Psykiater Tjerand T. Lunde (f. 1934) er tildelt Kongens fortjenstmedalje i gull for fremragende og samfunnstjenlig innsats for Valen sjukehus, for de ansatte og for pasientene, gjennom mer enn 35 års tjeneste.

I 1970, etter å ha fullført spesialistutdanningen, ble han ansatt som administrerende overlege ved Valen sjukehus. Frem til han gikk av som pensjonist var dette hans arbeidsplass. I flere perioder var han eneansvarlig både faglig og administrativt på grunn av mangel på fagfolk, fortalte assisterende fylkesmann i Hordaland, Johan B. Synnevåg, ved overrekkelsen, der nærmere 180 gjester var til stede.

Lunde har stått for nybrottsarbeid på flere felter innen psykiatrien, blant annet når det gjelder ettervern for pasientene, og oppfølging av pårørende. Han har en sterk ansvarsfølelse, omsorg for pasienter og lokalsamfunn, og har satt varige spor etter seg, heter det i begrunnelsen".

 

      

 

 

Tjerand Lunde har også hatt eit stort engasjement innan idretten, han var sjølv ein dugande stavhoppar som ung, seinare har han lagt ned eit imponerande arbeid for idrettslaget TRIO, der han sat som leiar i 36 år. Laget heidra han med æresmedlemskap i 2012. Han er tidlegare også heidra med Kvinnherad kommune sin kulturpris for samme arbeidet.

Kjell E Thorkildsen